Radikal Sosyalizmden Milliyetçiliğe: KAZANLI AYAZ İSHAKÎ'NİN (1878-1954) FİKRÎ SERÜVENİ
FROM RADICAL SOCIALISM TO NATIONALISM: INTELLECTUAL ADVENTURE OF AYAZ ISKHAKI (1878-1954)

Ayaz İshakî, tanınmış Tatar aydınlarından olup, yazdığı tiyatro eserleri,
çıkardığı gazeteler ve Rusya Müslümanlarının siyasî hareketlerindeki aktif
rolü ile öne çıkmıştır. 1901 yılından başlayarak Kazan ve başka yerlerde
faaliyet göstermiş, Sovyet döneminde yönetimle ters düştüğü için ülkesini
terk etmek zorunda kalmış, bundan sonra faaliyetlerini Avrupa’da ve Türkiye’de
devam ettirmiştir. İshakî, Genç Türkler döneminde ve Cumhuriyetin
ilk yıllarında Türk basınındaki yazıları ve tartışmalarıyla da tanınmaktadır.
Mücadeleci kişiliğinin yanında, fikir hayatındaki keskin dönüşleri
dikkati çekmektedir. Bu makalede özellikle İshakî’nin bu yönü tartışılmış,
Rusya’da yaşadığı dönemde fikrî oluşumuna tesir eden unsurlar analiz
edilmiştir. Onun fikrî gelişimine yön veren unsurların doğru bir şekilde
anlaşılabilmesi için, farklı yaklaşımlar sunan (ve bazıları daha önce hiç
kullanılmayan) kaynaklar mukayeseli olarak incelenmiştir. Başlangıçta
sosyalist olmakla birlikte, millî gayelerin de peşinde olduğu, 1901-19 yıllarının
hareketli atmosferi içinde çok aktif bir rol oynadığı ve bu süreçte edindiği
deneyimlerin de etkisiyle giderek daha fazla kendi halkının sorunları
üzerinde yoğunlaştığı ve milliyetçiliğe doğru evrildiği anlaşılmaktadır. Bununla
beraber, onun milliyetçilik anlayışında, gençlik yıllarında edindiği
inkılâpçılık, halkçılık ve insanperverlik gibi unsurları daima muhafaza
ettiği görülmektedir. Ondaki hızlı dönüşümleri ise, muhaliflerinin iddia
ettikleri gibi “döneklik” olarak nitelemek yerine, fikrî tekâmül şeklinde
değerlendirmek gereği ortaya çıkmaktadır.

Ayaz Ishaki (or Gayaz Iskhakiy) was famous Tatar dramatist, journalist and prolificwriter. He was also a political activist with his socialist and (later) nationalist ideas. Upto 1919, he wrote 29 dramas in Tatar and became very popular among the Muslims ofRussia. He also played an important role with his journalistic and political activitiesbetween 1901 and 1919 in Russia. Due to his opposition to the new regime, he left theSoviet Union and continued his activities in Europe and Turkey. Ishaki was wellknownin Turkey as well with his polemical essays in Turkish press during the YoungTurk and the Republican eras. Besides his active personality, Ishaki was also known forhis radical shifts in his ideological career. This survey focused exactly on this aspect ofIshaki by analyzing elements that had made impact in the formation of his intellectualdevelopment. In order to understand these elements, the research examined varioussources and contradicting approaches. Although his orientation toward socialism seemscontradicting with his pursuing Tatar national demands, the research came to concludethat these were logical considering the milieu of his time. His understanding ofnationalism includes elements of his revolutionary, humanistic and Populist (Narodnic)values. The radical changes in his ideological orientation, therefore, should be regarded asintellectual evolution, rather than being opportunistic turnings according to the winds ofthe times.