HİLMİ ZİYA ULKEN’S CRITIQUE OF UTILITARIANISM
HİLMİ ZİYA ÜLKEN’İN YARARCILIĞA ELEŞTİRİLERİ

Yararcılık, Batı düşüncesinde XVII. yüzyıldan sonra ortaya çıkan ve
başta İngiltere olmak üzere pek çok ülkede etkili olan en önemli ahlak
teorilerinden biridir. Bu teorinin pragmacılıkla ilişkisi de dikkate alındığında,
son yüzyılların siyaset, iktisat, sosyoloji, psikoloji, eğitim vb. alanlarda
en çok tartışılan, en çok önem verilen ve en çok yaygınlık kazanan
ahlak teorilerinden biri olduğu söylenebilir. Hazcılıkla ilişkilendirilmesi
halinde kökleri İlkçağ felsefesine kadar giden bu önemli teoriye, Hilmi Ziya
Ülken (ö.1974)’in eleştirilerinin ele alınacağı bu makalede önce genel olarak
yararcılığın, gelişimi ve önemi hakkında bilgi verilecek, daha sonra ise
eleştiriler maddeler halinde anlatılacaktır. H.Z.Ülken’in yararcı ahlak
anlayışına yönelttiği eleştiriler arasında; ahlâkı her türlü şekilden soyutlamaya
çalışması; sırf akılcı, bilimci ve realist bir ahlâk olması; ahlâkın özerkliğini
inkâr etmesi; yöntem olarak benimsediği tümevarımın ahlâklılığı
açıklayamaması; değer hükümlerini olgu hükümlerinden çıkarması; insanı
doğal şartların esiri haline getirerek hürriyeti tehlikeye atması; edilgin bir
ahlâk olması; toplumsal ve iktisadî eşitsizlikleri izah edememesi; ahlâkî fiili
sadece bireyi esas alarak açıklamaya çalışması; manevî hayatın değerini en
alt düzeye indirmesi; herkes için geçerli olmayan bir seçkinler ahlâkı olması;
yükümlülüğü yarar ile açıklaması; göreci bir ahlâk olduğu için nesnel ve
evrensel olmaması; bilimi tamamen göreci hale getirmesi; mutluluk ve adalet
kavramlarını tatmin edici bir şekilde açıklayamaması zikredilebilir.

Utilitarianism is one of the most important ethical theories emerged in the Westafter the seventeenth century and became influential in many countries includingprimarily Britain. It can be considered one of the oldest philosophical tradition togo back to antique era when its connection is made with hedonism. It is knownthat utilitarianism and its associate conception of pragmatism have been effectiveon politics, economis, sociology, psychology and education since last few centuries.This article aims to grapple with several criticisms raised by Hilmi Ziya Ülken(d.1974), one of the leading Turkish philosophers in the modern Turkishthought, and also examine first the genesis and historical significance ofutilitarianism. Some of his critics of utilitarian ethics can be mentioned as follows:Utilitarian ethics; is separating ethics from its forms; is a merely rationalistic,scientific and realist theory; denies authonomy of ethics; because of its method,induction, can not explain ethics; it derives value judgements from the facts (isoughtquestion); puts humanbeings under the governance of nature; is a passiveethics; can not explain the social and economical unequalities; explains moralaction based on merely egoism; is an aristocratic ethics; explains moral obligationwith utility; is not objective and universal because of its relativity.